دبستان شاهد امام حسين صحنه

 اقدام پژوهي به هر فعاليتي گفته مي شود كه منجر به تبديل وضع موجود به وضع مطلوب تر شود. اقدام، محور اصلي در اين نوع تحقيق است. به اين معنا كه شخص يا اشخاص، اقدام خود را در حين كار و فعاليت خود مورد پژوهش قرار مي دهند. هدف از اين كار بهسازي امور و اثربخش كردن آنها است.

هدف از اقدام پژوهي مانند پژوهشهاي مرسوم و دانشگاهي، پي بردن به روابط پديده ها يا به اصطلاح متغيرها نيست، بلكه به بررسي موضوع هايي مي پردازد كه فرد يا افراد در محيط کار و شغل خود با آن درگير هستند و مي خواهند از راه پژوهش آن را حل كرده يا كاهش دهند. بنابر اين:

 

 

تغيير در وضعيت موجود هدف عمده در اين تحقيق است.

اين پژوهش راه حل هاي مناسب براي مشکلات را جستجو مي کند و پاسخي است به انتقادهايي كه از كاربردي نبودن اكثر پژوهش هاي مرسوم به عمل مي آيد.

 

ويژگيهاي اقدام پژوهي:

تفاوت اقدام پژوهي با ساير انواع پژوهش ها را مي توان به صورت عمده در فرآيند عمل لحاظ كرد. به اين صورت كه در اقدام پژوهي، محقق قدم به قدم، ضمن ايجاد تحول در محيط کار یا منطقه تحت پوشش خود، به اطلاعات و يافته هايي دست پيدا مي كند. به عبارت ديگر اقدام پژوهي در سرانجام كار خود منجر به ايجاد تغيير در وضع موجود مي شود، برخي از ويژگيهاي اقدام پژوهي عبارتند از:

 

1) پژوهشي مشارکتي است: اين نوع پژوهش مشارکتي است، زيرا فرد يا افراد اقدام پژوه با ياري همکاران و سایر پرسنل و نیز افراد جامعه يا ساير ادارات و نهادهاي دولتي و غير دولتي اقدام به پژوهش مي كنند. در حالي كه در پژوهش هاي مرسوم و دانشگاهي مسئله مورد تحقيق ضرورتاً مسئله خود محقق نيست بلكه محقق به عنوان فردي حرفه اي وارد جريان تحقيق مي شود.

2) تاكيد بر عمل دارد: در اين پژوهش تاكيد بر اين است كه اقدامي در محيط کاری صورت گيرد كه منجر به اصلاح و يا تغيير وضعيت شود. بنابراين مطالعه توصيفي براي تعيين علل وضع موجود، يا عوامل موثر بر آن

هيچكدام اقدام پژوهي محسوب نمي شود. زيرا نتيجه اين نوع پژوهش به طور مستقيم و بلافاصله در بهبود وضعيت ارائه خدمات و اجتماع تاثير نخواهد داشت.

3) خود ارزياب است: تغييرهايي كه در فرآيند پژوهش صورت مي گيرد يعني چگونگي پيشرفت كار و حتي نتيجه تغيير و اصلاح موقتي، همواره توسط خود پژوهشگران يا افراد درگير در پژوهش مورد ارزيابي قرار مي گيرد.

4) مبتني بر ارزش های درونی افراداست: افراد درگير در اين پژوهش در برابر موضوع پژوهش نوعي احساس دروني و تعلق خاطر دارند. نوعي احساس تعهد و نياز به تغيير و تحول در محيط كار و اجتماع ايجاد مي كند. بنابراين تا پرسنل چنين ميل و احساسي نداشته باشند چندان راغب براي انجام اين پژوهش نخواهند بود.

5) ساده است: چون هدف از اين كار حل مسائل و مشکلات موجود در محيط کار مي باشد بنابراين حالتی ساده دارد و بدون توجه به مراتب تحقیقاتی معمول روند ساده تری را طی میکندومحقق فردي است که مي خواهد وظيفه شغلی و اجتماعي خود را به بهترين وجه انجام دهد. بعنوان نمونه کارمندی که براي بهبود وضع محيط کاری خود اقدام به بررسي و پژوهش مي كند، كار او دور از پيچيدگي هاي اداري و سازماني است.

6) روشي ساده است: اين روش پيچيدگي هاي برخي روشهاي تحقيق علمي را ندارد. هم چنان كه مي دانيد در روش هاي تحقيق مرسوم و علمي، مراحل تحقيق ويژه اي را بايد طي كرد كه هر مرحله مستلزم داشتن مهارت هاي خاص آماري يا روش تحقيق است. مثل تعيين متغيرها، نمونه آماري، روش هاي تجزيه و تحليل آماري، تعريف هاي عملياتي و جز اين ها. اما اقدام پژوهي در مقايسه با پژوهش هاي علمي، انعطاف پذيرتر است. به همين علت محقق مجبور نيست خطي مستقيم را پيش گيرد و تا آخر ادامه دهد. بلكه به تناسب پيشرفت كار و در حين كار، مي تواندتجديد نظر كرده و اقدام هاي پيش بيني نشده اي انجام دهد.

7) تعميم پذيري يافته ها ضروري نيست: گرچه در اين روش نيز تلاش بر اين است تا ضمن حل مسئله هاي گوناگون بر دانش خود و ديگران بيفزائيم، اما مانند پژوهش هاي دانشگاهی تعميم پذير بودن يا نبودن اين روش چندان مورد نظر نيست. ممكن است اين روش حل مسئله در موارد مشابه ديگر صدق بكند و بهتر آن است كه بتوان اين نوع يافته ها را در موارد ديگر نيز به كار گرفت، اما چندان دغدغه كاربرد در همه موارد را نخواهيم داشت.آنچه مهمتر است ادامه اقدام موفق در زمان های بعد از اتمام آن و یا تعمیم زمانی آن می باشد.

8) نگاهي از درون است: اقدام پژوه از درون محيط کاری و اداری خود به مسائل مي نگرد و هدفش حل مسائل دروني و فعلي است. در حالي كه در پژوهش هاي دانشگاهي نگاه از بيرون به درون است. بنابراين در چنين تحقيقاتي منظور از محقق كسي است كه تحقيق مي كند، اعم از اينكه در امر تحقيقات علمي متخصص باشد يا نباشد.

 

اهميت و ضرورت اقدام پژوهي:

1) یکی از راههای مناسب براي حل مسئله است.

2) پژوهش حين انجام کارهای اداری است.

3) به راه هاي نو و خلاقانه منجر می شود.

4) باعث اصلاح وضع نامطلوب مي شود.

5) فرهنگ پژوهش عمومي مي شود.

6) باعث رشد و بالندگي عمومي مي شود.

7) راه حل هاي تئوري جاي خود را به راه حل هاي عملی و منطقي مي دهد.

 

ويژگي اقدام پژوه:

1) اقدام پژوه يك فرد مسئولیت پذیر است که براي رضايت خداوند و آرامش روحي خودش اقدام به كار مثبت مي كند.

2) از بهبود وضع محيط کاری خود احساس لذت و رضايت نموده و وقتي گزارش كار پژوهشي خود را ارائه مي كند از آن به عنوان يك اثر ارزشمند دفاع مي نمايد.

3) كساني كه در محيط کار و اجتماع خود دست به پژوهش مي زنند، به ابعاد مختلف و ظرايف اطراف خود توجه بيشتري نموده و عميق تر، با فكر و انديشه و تعقل بيشتر دست به تلاش و فعاليت مي زنند، با مسئله برخورد كرده و در حل آن مي كوشند. حل مسائل پيرامون زندگي موجب افزايش اطلاعات و توانمندي هاي افراد جامعه مي شود. به ويژه كه اقدام پژوه، با تعامل فكري با دوستان یا همكاران، محيط صميمي و مشاركتي براي تحقق اهداف خود پديد مي آورد، از تجارب، معلومات و همكاري هاي افراد مختلف بهره مند مي شود و اين امر به بالندگي شخصيت او منجر مي شود.

4)كساني كه به اقدام پژوهي مي پردازند معمولا افراد خلاق و مبتكري هستند. همچنين از سوي ديگر با اقدام پژوهي خلاقيت فرد شكوفا مي شود.

5) اقدام پژوه فردي نوگراست و بدنبال تغيير و تحول پيرامون خود مي باشد.

6) توانمندي و اعتماد به نفس فرد بيشتر مي شود زيرا به دليل درگيري ذهني و فكري با جوانب مختلف موضوع، توانمندي افراد اقدام پژوه در کنترل وقايع پيرامونشان افزايش مي يابد. تجارب آنان با انديشه، تعقل، تدبير و تفكر همراه مي شود و چنين كساني زندگي خود را با علم و پژوهش همراه كرده و به ارتقاي كيفي شرايط موجود مي پردازند.

7) اقدام پژوهي می تواند باعث شود افراد انتقاد پذير، مشاركت جو، شجاع، با اعتماد به نفس، ايثارگر و از خودگذشته، دلسوز و مهربان و با گذشت و ... شوند.

 

تفاوت اقدام پژوهی Action Research با پژوهش دانشگاهی Academic Research و اشتراک آنها

 

الف: تفاوتها

1. موضوع پژوهش دانشگاهی نسبت به موضوع اقدام پژوهی کلی تر است.

2. اقدام پژوهی در کوتاه ترین زمان نتیجه می دهد

3. مراحل عمل پژوهش دانشگاهی خطی است. یعنی اثر A به روی B سنجیده می شود. ولی اقدام پژوهی فرایندی است، یعنی دورانی است.

4. پژوهش دانشگاهی به پژوهشگر متخصص نیاز دارد ولی اقدام پژوهی به وسیله فردی نیمه متخصص نیز امکانپذیر است.

5. اقدام پژوهی کاربردی است. اما پژوهش دانشگاهی ممکن است کاربردی باشد و یا بنیادی

6. اقدام پژوهی در پی تعمیم یافته های خود نیست. اما در پژوهش دانشگاهی، تعمیم یکی از دغدغه های اساسی پژوهشگر است.

7. اقدام پژوهی، پژوهشی شخصی است، یعنی محور اساسی مسئله من است. مثال: چه مشکلی برای من بوجود آمده و باید حل کنم .

 

ب: تشابه ها

1) هر دو نظام مند بوده.

2) هر دو احتیاج به اطلاعات دقیق و جدید دارد.

3) هر دو به صورت نظام مند کنترل می شود.

4) هر دو دانشی تولید و موجب بهسازی امور می شوند.

5) هر دو احتیاج به ابزار سازی برای جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل درست اطلاعات دارند.

 

مراحل اقدام پژوهي:

پژوهش به عنوان جست و جوي نظام مند براي كشف مجهول يا حل مسئله، نيازمند طي مراحلي است که يکي از مهمترين اين مراحل طراحي مطالعه و پيش بيني مراحل مختلف تحقيق مي باشد. با توجه به نوع و هدف پژوهش، نيز علاقه ها و سليقه هاي پژوهشگر، مراحل پژوهش در عين تبعيت از منطق علمي و عقلي، مي تواند صورت هاي متفاوتي پيدا كند. براي نمونه در مقايسه با پژوهش هاي رسمي و دانشگاهي كه معمولاً خطي و تا حدودي تمام مراحل از پيش تعيين شده است، مراحل اقدام پژوهي در عين پيروي از مراحل خاص داراي انعطاف بيشتري است. اقدام پژوهي به طور ساده داراي سه مرحله عمده است: تشخيص، تغيير و ارزيابي. به اين معنا كه اقدام پژوه مسئله اي را تشخيص مي دهد، تلاش مي كند وضع نامطلوب را تغيير دهد و اين تغيير را ارزيابي علمي كند. اگر پاسخ مثبت بود كار را ادامه مي دهد در غير اين صورت به راه هاي ديگري مي انديشد. بنابر اين مراحل اقدام پژوهي مراحل كاملاً خطي يا پلكاني نيست، بلکه محقق در هر زمان صلاح بداند به تغيير راه حل و اجراي مجدد عمليات مي پردازد. لذا اقدام پژوه مانند يک معمار بايد ابتدا به طراحي اين نقشه بپردازد که به آن "پيشنهاد اقدام پژوهي" مي گويند.

 

اين مراحل به طور خلاصه شامل موارد ذيل مي باشد:

1. انتخاب و بيان مساله

2. گردآوری اطلاعات پیرامون مسئله

3. مطالعه و تفکر پيرامون راه هاي حل يا کاهش مساله

4. جمع آوری اطلاعات (شواهد 1) قبل از مداخله

5. اجراي راه حل

6. مشاهده عمل و جمع آوری اطلاعات (شواهد 2) بعداز مداخله

7. بحث و نتيجه گيري و دادن گزارش نهايي

 

Ø مرحله اول : انتخاب موضوع و عنوان اقدام پژوهی

1) مشخص كردن موضوع و عنوان پژوهش

نخستین گام در هر اقدام پژوهی، تعیین موضوع یا زمینه تحقیق می باشد. لازم است پژوهشگر مشخص كند كه: آيا موضوع مورد توجه وي با مشکلات موجود در زتدگي و محيط پيرامونش ارتباط دارد؟ آيا موضوع قابل بررسي و تحقيق است؟ برخي مواقع پژوهنده موضوعي را انتخاب مي كند كه به علل گوناگون از جمله وسيع بودن موضوع يا ارتباط آن با عوامل مختلف اجتماعي، امكان پژوهش در مورد آن بعيد به نظر ميرسد مثلاً حل مشکل بيکاري و فقردر جامعه.

انتخاب عنوان گام مهمي است، اما نبايد زياد نگران بود زيرا در هر مرحله از كار مي توانيد حتي موضوع و محور اصلي پژوهش خود را تغيير دهيد. موضوع شما نمي تواند بررسي وضعيت و يا بررسي ارتباط و يا بررسي علل يک مشکل باشد. به عنوان يك اقدام پژوه موضوع شما بايد بدنبال بهبود و يا اصلاح وضعيت باشد.

بنابراين موضوع پژوهش بايد:

الف)مورد علاقه شما باشد.

ب)پژوهش پذير باشد: مثلاً بهبود وضعيت اقتصادي، رفع بيكاري مشكلات گسترده اي هستند كه براي حل آنها تلاشي ملي مورد نياز است.

ج)داراي اهميت باشد: موضوعي داراي اهميت است که مرتبط با شغل شما و نتيجه آن براي ديگران هم شايان توجه و تامل باشد.

د)در توان پژوهشگر باشد: بايد توانايي علمي، امكانات و شرايط لازم براي اجراي پژوهش را داشته باشيد.

ه)منابع اطلاعاتي كافي در اختيار داشته باشيد.

و)موضوع بايد مطلبي باشد كه واقعاً پاسخ آن از پيش معلوم نباشد و ديگران نيز در اين باره كاري نكرده باشند. از كارهاي تكراري، تقليدي و كم ارزش دوري كنيد.

 

عنوان تحقيق چگونه باشد؟

الف) عنوان تحقيق بايد مسئله اصلي پژوهش را در برگيرد. مثلاً اگر موضوع مورد علاقه ما ازدحام بیمار، نارضایتی مراجعه کنندگان و يا پایین بودن پوشش تنظيم خانواده، و ... است در عنوان نيز آورده شود.

ب) عنوان بايد روشن و رسا باشد.

ج) محدود به محل کار و منطقه تحت پوشش باشد. هر کدام از پرسنل در محدوده کاری خود می تواند دست به تحقیق بزند.

د) بايد تغيير وضع موجود در جهت بهبودي و ارتقاء را نشان بدهد.

مسئله (مشکل) تحقیق می تواند شامل موارد زیر باشد:

1) نابسامانی وضعيت جمع آوري و دفع زباله های بیمارستانی در ....

2) عدم استقبال زنان از وسائل پيشگيري از بارداري در مرکز بهداشتی درمانی....

3) ازدحام بیماران در پذیرش بیمارستان .....

4) وضعیت نابسامان توزیع دارو در یک بخش بیمارستانی

 

که مسئله مورد تحقیق می باشند اما هيچ تغييري را نشان نمي دهد. که برای تبدیل آن به موضوع تحقیق و یا عنوان اقدام پژوهشی بایست به شکل زبر ارائه شود:

1) بهبود وضعيت جمع آوري و دفع زباله های بیمارستانی در .....

2) افزايش درصد استفاده كنندگان از وسائل پيشگيري از بارداري در مركز بهداشتي درماني .....

3) کاهش ازدحام بیماران در پذیرش بیمارستان ....

4) ساماندهی وضعیت توزیع دارو در بخش .....

نشان دهنده تغيير در جهت بهبود و ارتقاء مي باشد.

 

واژه هايي همچون: تقويت، افزايش، كاهش، تغيير، اصلاح، ايجاد، حل، رفع، تبديل، بهبود، توسعه و ... دلالت بر تبديل وضع موجود به وضع مطلوب دارد و بهتر است عناوين اقدام پژوهي با اينگونه كلمات و اصطلاحات آغاز شود.

 

2) بيان مسئله تحقيق:

الف) تعریف موضوع:

در این قسمت توضیحات کلی و شرح ابعاد موضوع اقدام پژوهی و ارتباط آن با کار محقق ارائه می شود. به عنوان مثال در مورد موضوع ازدحام بیماران در پإیرش بیمارستان بایستی برای رفع ابهامات و اصطلاحاتی که در این موضوع ذکر شده و نیز ارتباط بین آنها توضیحاتی قید گردد. در این مورد "پذیرش بیمارستان" به عنوان یک اصطلاح باید در ابتدای بیان مسئله بطور کامل توضیح داده شود.

مثلاً

"پذیرش بیمارستان یکی از واحدهای بسیار مهم بیمارستان و یکی از اولین سطوح تماس بیمار با بیمارستان می باشد، که از جهات مختلف از جمله امور مالی بیمارستان، تاثیر نحوه برخورد و ارائه خدمات پذیرش در رضایتمندی مراجعین، وضعیت روحی مراجعین خصوصاً در زمان اورژانسها و ... از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. وجود نظم و قانونمندی و ارائه خدمات مناسب به ارباب رجوع از جمله وظایف مسلمم این واحد می باشد. وظیفه این واحد تشکیل پرونده بستری دائم برای بیماری می باشد که پس از معرفی و دستور پزشک واحد و اخذ تعرفه و تشکیل پرونده بیمار را به بخش مورد نظر ارجاع می دهد."

 

ب) چگونگی تشخیص مسئله (مشکل) و یا نحوه مواجهه با آن:

مسئله (مشکل)، هسته اصلی کار اقدام پژوهی است و همه فعالیت های اقدام پژوه حول محور مسئله می چرخد لذا لارم است چگونگی تشخیص مسئله یا مواجهه با آن در گزارش شرح داده شود.

نشخیص و یا مواجهه به مسئله عبارت است از اینکه محقق یا محققان متوجه وجود مشکلی بشوند که آنها را در کار خود از رسیدن به وضع مطلوب باز می دارد. بسیاری از افراد هستند که توجهی به وقایع اطراف خود ندارند و ممکن است با یک ضعف یا گره کاری ده ها بار برخورد کرده باشند اما توجهشان جلب نشود. مشکل، نقص، ضعف یا گره کاری تا توجه محقق را جلب نکند، مسئله محسوب نمی شود.

 

موارد تشخیص و مواجهه با مسئله می تواند شامل موارد ذیر باشد:

ü اقدام پژوه بطور ناگهانی با مسئله برخورد می کند.

ü اقدام پژوه مدتها با مسئله برخورد داشته اما ناگهان به فکر چاره می افتد.

ü مشکلی که پیش زمینه آن را دیگران به اقدام پژوه گزارش می نمایند، شامل گزارش نظارت سطوح بالاتر

ü مشکل و مسئله ای که پیش زمینه آن را خود اقدام پژوه بدست می آورد. مثلاً در مورد وضعیت نابسامان توزیع دارو در یک بخش می تواند نتیجه تجربه اقدام پژوه در آن بخش باشد

ج) توصيف دقيقي از وضعیت موجود در رابطه مسئله (مشکل):

در اين مرحله محقق تلاش مي كند تا وضعيت موجود را به روشني توضيح داده به گونه اي كه خواننده بتواند از وضعيت مورد نظر تصوير واقعي و بدون ابهام و پرسشي به دست آورد. در اين قسمت همه ابعاد، زوايا، كمبودها، ضعف ها، كاستي ها، نقص ها، به ويژه مواردي كه بناست تغيير يابد، مورد بررسي و بحث قرار داده مي شود. وضعيت موجود گاه ممكن است نسبت به شرايط استاندارد نامطلوب باشد و گاهي ممكن است وضع موجود مشابه سايرين است اما اقدام پژوه قصد دارد وضع را بهتر از آنچه هست نمايد.

مثال مربوط به ازدحام پذیرش بیمارستان:

"بیمارستان "الف" دارای 100 تخت بستری می باشد که همه روزه بطور متوسط 40 نفر جهت پذیرش در بخشهای مختلف بیمارستان به این واحد مراجعه می نمایند. در این واحد در هر شیفت یک نفر مشغول به کار می باشد. این وحد در کنار ورودی درب اورژانس بیمارستان واقع شده که فضای کمی به محل انتظار آن اختصاص یافته است و عموماً در ساعتهای فعال کلنیکهای بیمارستان مراجعین اورژانس و همچنین بیماران نیازمند بستری دائم در ورودی این محل موجب ازدحام می شود.

هر روز صبح ما شاهد برخوردهای مردم با یکدیگر و با مسئولین پذیرش ابراز نارضایتی آنان از نحوه ارائه خدمات هستیم. با توجه به نزدیک بودن ورودیهای اورژانس و پذیرش به یکدیگر در اکثر اوقات در انتقال بیمار از آمبولانس به اورژانس به دلیل اردحام اختلال ایجاد شده و حتی رفت و آمد عادی را تحت الشعاع قرار می دهد.

گاهاً شکایات مردمی از ازدحام افراد و مشکلات ناشی از آن به مسئولین بیمارستان نیز منعکس می گردد که می تواند وجهه بیمارستان را در منظر عمومی را خدشه دار سازد.

از دلایل وجود این اردحام می توان به کمبود پرسنل، محل نامناسب واحد پذیرش، همزمانی ارائه خدمات بستری و سرپایی در بعضی از ساعات روز، طولانی شدن دریافت تعرفه توسط بانک، کمبود مهارت پرسنل واحد در تکمیل سریع پرونده ها و ارجاع آن، توقعات نامناسب مراجعین از مسئولین واحد پذیرش جهت کاهش تعرفه ها و اتلاف وقت در این مورد، اطلاع رسانی نامناسب بخشها در رابطه با تختهای خالی به واحد پذیرش، مهارت ناکافی پرسنل در استفاده از سیستم های رایانه ای، عدم آشنایی مسئول واحد پذیرش با چگونگی استفاده از سیستم HIS بیمارستان و گاهاً نداشتن تخت خالی در زمان مراجعه واصرار مراجعین به بستری و ... می باشد. "

د) اهميت و ضرورت تحقيق:

با ارائه برخي از آمارها و شاخص ها، مدارك و شواهد وضعيت مشكل بايد به گونه اي ارائه شود تا خواننده بتواند ضرورت موضوع را مانند محقق درك كند و آن را مهم تلقي نمايد. آنچه را كه فرد مشاهده مي كند بايد به گونه اي ارائه كند تا خواننده بتواند تصوير واقعي و بدون ابهام و پرسش بدست آورد. با ارائه مطالب كامل، ارتباط فكري و كلامي با خواننده برقرار و همچنين مشخص مي شود كه محقق به موضوع تحقيق احاطه كافي دارد. محقق بايد مشخص نمايد كه اگر اين اقدام را صورت ندهد چه زيان هايي خواهد داشت و اگر به آن بپردازد، چه منافعي در بر خواهد داشت.

مثال:

"این مسئله برای من اهمیت بسزایی دارد زیرا نبودن نظم در واحد پذیرش و ارائه ننمودن خدمات به موقع و مناسب به مراجعین علاوه بر آشفتگی روحی بیمار و همراهان وی برای کارمندان پذیرش نیز اثرات منفی بدنبال خواهد داشت. این موضوع باعث می شود که پرسنل پذیرش نتوانند با فراغ بال پذیرش را انجام داد، و به دلیل عجله در کار تکمیل پرونده و پاسخگویی به تعداد بیشتری از مراجعین در زمان کمتر، خطاهای ثبت داده ها و نیز اخذ تعرفه ها صورت گیرد که تبعات مختلفی را به دنبال دارد. از طرفی مشتریان بیمارستان که در بدو ورود و پذیرش در بیمارستان با تجربه نامناسبی روبرو شده اند قطعاً در شاخص رضایتمندی بیمارستان تاثیر منفی خواهد داشت."

ه) انگيزه محقق از تحقيق:

در اقدام پژوهي موضوع كاملاً با کار فرد ارتباط دارد و محقق بايد مشخص نمايد كه به چه انگيزه اي اقدام به پژوهش مي نمايد. احساس تعهد شغلي، تعهد الهي، وطن دوستي، تعصب، وجدان، ترحم، قصد خدمت به فرد، جامعه و بشريت يا .... كداميك باعث شروع تحقيق شده است. تحقيقي كه از انگيزه بالاتر برخوردار است، اعتبار بالاتري دارد.

مثال:

"با عنابت به اهمیت و رسیدگی به موقع و سریع به بیماران و نیز کاهش تعارضات روحی در بدو ورود به بیمارستان تعهد و دلسوزی و تکریم ارباب رجوع از انگیزه هایی بوده که باعث شد این موضوع برای اقدام پژوهی انتخاب شود."

 

و) هدف از تحقيق:

هدف محقق مي تواند کوتاه مدت و یا بلند مدت باشد. مثلاً در يك تحقيقي با عنوان "افزايش درصد استفاده از لوله بستن در مركز بهداشتي درماني ..." هدف کوتاه مدت محقق مي تواند افزايش آمار افراد استفاده كننده از اين روش در مدت زمان مورد نظر، هدف بلند مدت كاهش رشد جمعيت و داشتن زندگي سالم تر براي مردم منطقه باشد.

حتي تلاش براي حل مشكل مي تواند هدف کوتاه مدت محقق و رشد و شكوفايي كشور و خشنودي خداوند و رضايت مردم به عنوان اهداف بلند مدت باشند.

مثال:

"هدف کوتاه مدت ما از این اقدام، کاهش ازدحام بیماران در واحد پذیرش و هدف نهایی یا (بلند مدت) ما بالا بردن کیفیت ارائه خدمات و افزایش رضایتمندی مراجعین می باشد."

 

Ø مرحله دوم ) گردآوري اطلاعات پيرامون مساله ( قبل از مداخله )

منظور از اطلاعات و مدارك در اين مرحله (قبل از مداخله) مدارك يا شواهدي است كه نشان مي دهد وضع موجود (وضع نامطلوب) چگونه است و وقتي با اطلاعات و مدارك بعد از مداخله (پس از اقدام براي تغيير) مقايسه شود نشان مي دهد كه چقدر اقدام ما موفق بوده است. از سوي ديگر هر چه اطلاعات كامل تر و دقيق تري جمع آوري نماييم راه حل مناسبتري نيز براي حل آن خواهيم يافت. از همه مهمتر آنكه اعتبار يافته هاي ما و نيز تغييراتي كه پيشنهاد مي كنيم به دقت و صحت نوع اطلاعاتي كه انتخاب كرده ايم بستگي دارد.

برا ي گردآوري اطلاعات لازم است موارد ذيل كاملاً رعايت شود:

1) قبل از شروع جمع آوري مدارك و شواهد درباره نوع منابع اطلاعاتي، افرادي كه بايد به آنها مراجعه كنيد، نوع ابزار، روشهاي ثبت اطلاعات و بايگاني آنها، روش فيش برداري، احتمالاً كدگذاري اطلاعات تصميم بگيريد و آنها را ليست كنيد.

2) مهمترين نکته آن است که اطلاعاتي جمع آوري شود که بتواند تغيير ايجاد شده را مشخص نمايد.

3) اطلاعات را با طبقه بندي خاص نگه داريد تا رجوع به آن ها آسان شود. براي هر كدام مي توانيد پوشه يا جعبه اي تعيين نماييد.

4) سعي كنيد در زمينه هايي كه مربوط به پژوهش شما نيست اطلاعات جمع آوري نكنيد. اطلاعات بي ربط ارزشي براي كار شما نخواهد داشت.

5) اطلاعات جمع آوري شده را به كمك همكاران و آگاهان در زمينه مورد تحقيق نقد و بررسي كنيد.

6) تا پايان تحقيق، داده اي را بيرون نريزيد. حتي پس از آن هم اطلاعات را به صورت طبقه بندي شده نگه داريد.

7) اگر از رايانه استفاده مي كنيد، سعي كنيد از نرم افزارهايي استفاده كنيد كه مراجعه به اطلاعات آسان و بدون مشكل باشد.

8) مسائل اخلاقي و روابط انساني را در گردآوري اطلاعات در نظر داشته باشيد. مثلاً اجازه گرفتن يا صحبت قبلي با افراد و آگاه ساختن آنان از هدف خود.

9) سعي كنيد به كمك ديگر آگاهان از داده هاي جمع آوري شده، شواهد منطقي و قابل قبول تدوين و فراهم كنيد. مي توانيد در اين مرحله معيارها و يا شاخص هايي براي داوري درست كنيد.

پس از اين كه به كمك داده ها تصوير روشن و گويايي از وضعيت موجود داديد، لازم است اين داده ها را تجزيه و تفسير كنيد تا زمينه وامكان راه حل ها و اقدام هاي مناسب فراهم شود.

پس از اين تجزيه و تحليل است كه مي توانيم به درست و نادرست بودن يك راه بينديشيم و طرح موقت براي اصلاح عرضه كنيم. يعني از اين طريق مي توانيم چارچوبي تهيه و بر اين اساس براي حل مشكل اقدام هاي مناسبي پيشنهاد كنيم.

بايد دقت كنيم كه ريشه بسياري از مشكلات در جاهاي ديگر است و عوامل گوناگون در به وجود آمدن آن موثر بوده است، كه توجه به آن از انتخاب راه حل هاي سطحي كه پاسخگوي مشكل نخواهد بود، جلوگيري مي كند. مشكلاتي مثل مصرف مواد مخدر، فرار از مدرسه، جنايت و بزهكاري جوانان، فساد اجتماعي، فقر فرهنگي و ... از جمله اين موضوعات است.

 

براي گردآوري اطلاعات روشهاي زير وجود دارد:

الف) مشاهده: مشاهده عملي است كه در آن محقق براي كشف علل بعضي از امور از قوه ديد خود استفاده مي كند. در مشاهده، حواس پنجگانه با هم و به كمك هم عمل مي كنند. اين گونه مشاهدات بايد هدفمند انجام شود. مي توان با کمک تهيه عکس، فيلم و يا يادداشت هاي مناسب از اوضاع نسبت به ثبت مشاهدات اقدام نمود.

ب) مصاحبه: مصاحبه عملي است كه در آن محقق، براي استفاده از نظرات ديگران و کشف بعضي امور، از گفت و گو استفاده مي كند. اين گفت و گو، بايد با تدبير، فكر، تعمق، و دقت خاصي از ابتدا طراحي شود تا بتواند با كمترين زمان و با كمترين جملات، بازدهي لازم و كافي داشته باشد. مصاحبه ها بايد هدفدار بوده و نتايج آن براي استفاده بعدي ثبت شود.

ج) پرسشنامه: پرسشنامه شامل سوالات كتبي است كه محقق، براي يافتن راه حل مساله از آن استفاده مي كند. پرسشنامه مي تواند شامل پاسخ باز يا پاسخ بسته باشد.

در پرسشنامه باز، سوال نوشته شده و محل آن باز و خالي است و پاسخ گو مجاز است هر مقدار يا هرگونه پاسخ دهد. اما در پرسشنامه بسته، پاسخ ها داده شده و پاسخ گو از بين چند مورد پاسخ داده شده، يك يا چند مورد را علامت مي زند.

سوالات بايد به گونه اي طراحي شود که با پرسيدن آنها قبل و بعد از اقدام بتوان نتيجه آن را در تغيير وضعيت موجود و تبديل آن به وضع مطلوب مشخص نمود.

د) مدارك و اسناد: آمارها، مدارك و اسنادي از قبيل پرونده ها، عكس هاي قديمي، نوارهاي صوتي و تصويري، نمودارها، يادداشت ها، شاخص ها و ... همه و همه مي توانند منبع جمع آوري اطلاعات باشند.

 

Ø مرحله سوم: مطالعه و تفکر پيرامون حل يا کاهش مساله

راه حل، مهم ترين بخش يك اقدام پژوهي است. همه تلاش ها و زحمات اقدام پژوه، بستگي به اعمال يك راه حل موثر دارد. اگر راه حل مناسبي براي مساله اي ابداع يا پيدا نشود، اقدام پژوهي نتيجه نخواهد داد. وجه تمايز اقدام پژوهي با ساير انواع پژوهش ها، در اجراي راه حل به منظور ايجاد تغيير در وضع موجود است.

اگر اطلاعات به صورت منطقي، دقيق و متناسب با اهداف تحقيق جمع آوري شده باشد، مي توان از آن راه حل هايي براي مساله استخراج كرد. اگر جمع آوري اطلاعات، به پيش بيني راه حل منجر نشود، بايد همچنان ادامه يابد. راه حل هايي كه انتخاب مي شوند بايد به گونه اي باشد كه محقق احتمال نزديك به يقين بدهد كه اين راه حل ها براي حل مساله كافي است. اگر چنين احتمالي را ندهد، بايد همچنان به جمع آوري اطلاعات ادامه دهد. عموماً راه حل هاي ابتكاري، نتيجه دقت نظر و ذكاوت محقق مي باشد.

محقق پس از بررسي و تجزيه و تحليل و تفسير اطلاعات، فهرستي از راه حل ها تنظيم و آنها را در بخش پاياني گردآوري اطلاعات، گزارش مي كند. راه حلي كه منجر به تغيير در وضع موجود شده است، نسخه گرانبهايي است كه حاصل تجارب، مطالعات، دقت نظر و مهارت كاري اقدام پژوهان مي باشد.

انتخاب راه حل: مرحله انتخاب راه حل، بخشي از اقدام پژوهي است كه در آن محقق از بين راه حل هايي كه فهرست كرده است، بعضي را بايد با دلايل و توجيه كافي انتخاب و بعضي را كنار بگذارد. به عنوان مثال ممکن است اقدام پژوه براي حل یک معضل کاري، پيشنهاد دهد که بعضي قوانين اصلاح شود و نظر وي نيز درست باشد، اما چون تغيير در قوانين در حيطه عملکرد وي نمي باشد آن را کنار مي گذارد.

در گزارش اقدام پژوهي لازم است دلايل اثربخشي اين عمل را به استناد منابعي كه در جمع آوري اطلاعات مورد استفاده قرار گرفته و يا استدلال هايي كه محقق دارد، در گزارش خود بياورد، تا محققان ديگري كه در آينده، اين گزارش را مطالعه مي كنند دلايل كافي براي تكرار آنها در اختيار داشته باشند و يا لااقل با خواندن علت هاي نوشته شده، بتوانند به نقد و بررسي آن بپردازند.

 

براي انتخاب راه حل مناسب به نكات ذيل توجه نماييد:

1) هميشه در نظر داشته باشيد كه در مورد راه حل انتخابي اطلاعات كافي جمع آوري نماييد.

2) در انتخاب راه جديد شتاب و عجله به خرج ندهيد، خردورزي و انديشيدن مداوم شرط منطقي بودن است.

3) به خاطر داشته باشيد كه شما مسئول چگونگي اجرا و نتيجه گيري از اين پژوهش هستيد، پس بايد آخرين تصميم گيرنده هم شما باشيد. به سخن ديگر راه انتخاب شده راه شماست نه ديگران.

4) فكر نكنيد چون درباره موضوع به اندازه كافي انديشيده و بررسي كرده ايد و احتمالاً اطلاعات كافي هم جمع آوري كرده ايد پس بايد نتيجه اين اقدام پژوهي شما مثبت باشد. در اقدام پژوهي شكست مفهوم ندارد. اما ممکن است راه حل شما توفيق آميز نباشد، اگر راه انتخابي تان توفيق آميز نبود، تلاش كنيد راه هاي ديگري را بيازماييد تا سرانجام به نتيجه برسيد. در اقدام پژوهي، هدف به نتيجه رسيدن و تغيير و اصلاح وضع موجود است. بايد از اشتباه هاي خود درس بگيريم.

5) دانشي كه شما از راه اقدام پژوهي معرفي مي كنيد ممكن است براي ديگران مفيد باشد، پس تلاش شما به زحمت اش مي ارزد زيرا باعث افزايش دانش ديگران شده است.

6) هر چه اطلاعات جمع آوري شده درباره راه جديد بيشتر و منطقي تر باشد، امكان توفيق تان بيشتر خواهد بود. داده ها به ما مي گويند آيا اين راه جديد شدني است يا نه؟ آيا ديگران نيز در اين باره كار كرده اند يا نه؟ چه بخش هايي از اين كار مي تواند مشكل زا يا مفيد باشد؟ به همين علت تاكيد مي كنيم پيش از انتخاب راه جديد و اقدام به آن به اندازه كافي مطالعه و مشورت كرده و داده هاي مناسب جمع آوري كنيد.

7) هميشه منتظر اتفاق هاي پيش بيني نشده باشيد. اقدام پژوهي هميشه همراه با رخدادهاي پيش بيني نشده است. بنابراين پژوهشگر در يك خط مستقيم و پلكاني حركت نمي كند، بلكه همواره «نگاه مي كند»، «مي انديشد»، «عمل مي كند» و اين مراحل را پي در پي تكرار مي كند. پس ممكن است در عمل با رخدادهايي مواجه شود كه از قبل پيش بيني نشده باشد. اگر پس از آن تلاش كنيد كه اين مشكل را حل كنيد ولي باز مشكل به جاي خود باقي ماند، به راه هاي ديگر مي انديشيد و آن راه را عمل مي كنيد.

8) پس از انتخاب راه جديد طرحي براي آن تدوين كنيد و چگونگي اجراي راه جديد را به تصوير بكشيد. چه فعاليتهايي؟ توسط چه كسي؟ چه زماني؟ با چه وسايلي؟ چگونه؟ از جمله پرسش هايي است كه در برنامه ريزي بايد به آن پاسخ دهيد.

9) بررسي كنيد تا مطمئن شويد كه راه جديد در ارتباط با همکاران و محيط کار شما مشكلي پيش نخواهد آورد.

10) نظر همکاران تان را درباره چگونگي اجراي انتخاب جديدتان جويا شويد.

11) هميشه به اقدام هايي فكر كنيد كه امكان آن وجود دارد. هر راه حلي نمي تواند، هر چند به ظاهر خوب و مناسب، عملي باشد. در اقدام پژوهي به راه حل هايي مي انديشيم كه عملي باشد.

Ø مرحله چهارم : اجراي راه حل

پس از اين كه راه جديد يا تغيير مورد نظر كاملاً طراحي و آماده شد آن را به اجرا مي گذاريم. در اين مرحله تلاش مي كنيم مطابق با ويژگي هاي تدوين شده و پيش بيني هاي قبلي كار را پيش ببريم. در حين اجرا نيز مشاهده، انديشه و عمل سه ركن اساسي خواهد بود. يعني از همان آغاز بر چگونگي پيشرفت كار، به طور روزانه نظارت و دقت داشته باشيم. اين كار سبب مي شود ضمن مراعات پيش بيني هاي انجام گرفته در صورت لزوم، تغييرهاي لازم را در عمل به وجود آوريم.

 

توصيه ها:

1) سعي كنيد مشاهده و نظارت تان آگاهانه و بر اساس اصول منظم و هدف مند باشد. پيشرفت كار و كاستي هاي احتمالي را يادداشت كنيد. اين يادداشت ها را بعداً مي توانيد با همکارانتان در ميان بگذاريد.

2) به صورت فرآيندي و مداوم از كارها ارزيابي به عمل آوريد. اين ارزيابي ها بعداً مي تواند به عنوان ملاك و معياري براي ارزيابي نهايي مورد استفاده قرار گيرد. مي توانيد از يك چك ليست در اين مرحله استفاده كنيد.

3) چگونگي پيشرفت كار را با گروه پژوهش، همکاران و ساير افراد منتقد در ميان بگذاريد. در صورت لزوم و ضرورت، نظر آنها را به اجرا بگذاريد.

4) در صورت لزوم تغييرات لازم را در طرح پيش بيني شده اعمال كنيد و كار را ادامه دهيد تا به پايان آن برسد.

5) از تك محوري بپرهيزيد و هر لحظه آمادگي داشته باشيد تا از راه هاي ابراز شده توسط ديگران به گرمي استقبال كنيد و در صورت لزوم آنها را به كار ببنديد.

6) نبايد در شما كوچكترين اثري از خودبيني و غرور و احساس برتري از ديگران به وجود آيد چون موجب بدبيني و عدم همكاري ديگران با شما مي شود.

7) هرگز همه چيز را تضمين شده تلقي نكنيد. گاه گاهي به افراد مشاركت كننده مراجعه كنيد و اگر سوءتفاهمي را احساس كرديد تلاش كنيد آن را برطرف كنيد.

 

Ø مرحله پنجم : مشاهده عمل و گردآوري اطلاعات پيرامون مساله (بعداز مداخله)

براي اينكه درباره نتيجه اقدام تان داوري كنيد نياز به شواهد داريد. اين شواهد بايد مبتني بر اطلاعات منظم و منطقي باشد. در اين مرحله نيز مثل مرحله قبلي گردآوري اطلاعات لازم است. لذا بايد روش هاي گردآوري اطلاعات و ابزار آن را مشخص كنيد. اين روش ها و ابزار مي تواند مثل مرحله پيشين يا متفاوت با آن باشد. بايد مشخص كنيد در اين مرحله به چه نوع داده هايي نياز داريد. اين داده ها و شواهد بايد معيارها و شاخص هايي باشند بر اين ادعا كه در كار شما اصلاح بوجود آمده است. اين شواهد بايد مورد تائيد افراد صاحب نظر و همكاران منتقد شما باشد.

لذا لازم است پس از اجراي طرح و حتي حين اجراي آن، اسناد و مداركي جمع آوري كنيد تا بدان وسيله بتوانيد ادعاي خود را ثابت كنيد. اين اسناد لازم نيست هميشه كمي و يا به عدد و رقم باشد. اظهارات همكاران، مراجعين، مردم، و يا يك نوشته، عكس و فيلم پيش و پس از اقدام، ديگران را قانع كند كه اصلاح و تغيير مطلوب صورت گرفته است.

در اين مرحله بايد از خود بپرسيم آيا داده ها رخداد و يا تغييري را نشان مي دهند؟ چه پيشرفتي را نشان مي دهند؟ به چه دليل؟ پيشرفت در چه زمينه هايي بوده است؟ با اين پرسشها مي كوشيم تا نتيجه اقدام جديد را به كمك شواهد منطقي ارزيابي كينم. اگر نتيجه مثبت بود اين اقدام را به عنوان يك تغيير يا راه جديد ادامه مي دهيم و در غير اين صورت به راه يا راه هاي ديگر مي انديشيم و راه ديگري را براي عمل و اجرا پيدا مي كنيم.

 

توصيه ها:

1) سعي كنيد شاخص ها و يا نشان گرهايي براي نشان دادن تغييرهاي لازم تعيين و در حين انجام كار آن ها را گردآوري كنيد.

2) معيار و ملاك ارزش يابي بايد مناسب با اهداف و مسئله اصلي پژوهش باشد. بايد چيزي را ارزشيابي كنيم كه مدعي اصلاح آن هستيم نه چيز ديگري.

3) ملاك ها و شاخص هاي ارزشيابي بايد از درون داده هاي جمع آوري شده بيرون بيايد.

4) در اين مرحله همواره از خود بپرسيد: چگونه مي توانم نشان دهم كه واقعاً تغيير مطلوبي روي داده است؟ چه كساني بايد تاييد كنند كه عمل من مناسب بوده است؟ آيا شواهد منطقي در اين باره دارم؟ آن ها چيست؟

5) در ارزشيابي از كار خود مي توانيد از يادداشتها و نظر شركت كنندگان در تحقيق استفاده كنيد. اين كه آنان تائيد كنند كه واقعاً تغييري روي داده است براي كار شما داراي ارزش خواهد بود.

6) براي ارزشيابي كارتان از افراد داراي صلاحيت، همکاران و افراد منتقد استفاده كنيد.

 

Ø مرحله ششم: بحث و نتيجه گيري و دادن گزارش نهايي

 

انتشار يافته ها آخرين مرحله اقدام پژوهي است. در اين گزارش مي توانيد آنچه را آموخته ايد توضيح دهيد و برخوردهاي ديگران را نيز در اين باره به اطلاع ديگران برسانيد. به اين معنا كه نشان دهيد مراحل كار به چه صورت آغاز شد، چگونه ادامه يافت، سرانجام كار چه شد. در اين فرآيند چه رخدادهايي به وقوع پيوست. ديگران چه نقش و نظري داشتند و چگونه از اين نظرها استفاده كرديد. از ديگران چه آموختيد، درباره موضوع پژوهش به چه چيزهاي جديدي دست يافتيد. شكل گزارش را مي توانيد هم بر اساس مراحل مختلف تحقيق منظم كنيد و يا به صورتي كه فكر مي كنيد جالب و خواندني است.

سعي کنيد تجارب خود را در اختيار خوانندگان قرار دهيد. به همه مشکلاتي که در اجراي کار با آن برخورد کرديد و چگونگي حل آن اشاره کنيد تا به ديگران در آينده براي حل مشکلات مشابه کمک کند.

 

 

 

منابع:

 

1) وجه ا... سيف الهي ،راهنماي اقدام پژوهي در آموزش و پرورش ، انتشارات گيلان ، 1381

2) اقبال قاسمي پويا ، راهنماي عملي پژوهش در عمل ، انتشارات پژوهشكده تعليم و تربيت

3) خسرو امیر حسینی، مهارت پژوهشگری در آموزش (اقدام پژوهی) انتشارات عارف کامل ، 1384

 

فایل های قابل دانلود:

<>